Iman, büyücüler, seytan ve mucizeler tarafindan dogrulanan dinsel gercekleri, tarihsel olarak yargilamaya calismiyoruz. Rahiplerin, ermislerin, papazlarin ya da ayinlerin halkla ne kadar barisik oldugunu tahmin etmeye de ugrasmiyoruz. Sadece kiliseye katilim ya da bagista bulunanlarin sayisinda bir azalma olup olmadigini ve bunun da insanlarin düsüncelerinde bir gelismeye yol acip acmadiklarini, Tanriya inanmayi reddeden insanlarin sayisindaki artisin, insanlarin dine bakis acilarinda önemli bir degisiklik yapip yapmadiklarini, toplum icin din kavraminin artisinin, din ve ahlak arasindaki ipleri koparip koparmadigini soruyoruz. Bu derin konular hakkinda sorular soran birisi de asirlar arasinda kaybolabilir ve egilimler, yürüyüsler, gelismeler icinde bogulabilir. Ben bunu uzay ve zamanla sinirliyorum. Dikkatinizi modern Avrupaya cekiyorum. Yüzyilin sonunda Friedrich Engels, Ingilterenin saygideger orta sinifinin din hakkindaki yargilarini aptalca buluyordu. Bu yaklasimini, Ingilizler dar kafaliliklarina son verene kadar sürdürdü. Sonucta Ingiltere de diger uluslarla etkilesim icine girdi. Salata yaginin kesfinin, din konusunda kitalar arasindaki süpheciligi hizla arttirdigini yazmistir. Ruh ve madde arasindaki iliskiye yeni bir bakis getiren Marksist ögreti, Bati Avrupaya özgürlügün yollarini acmisti. Ondokuzuncu yüzyilin ikinci yarisindan yani 1859da Türklerin Kökeninin yayinlanmasindan, 1880lere kadar, Fransa, Almanya ve Ingilterede kiliseye gitme konusunda yapilan istatistikleri incelemek gerekmektedir.